I wojna światowa na ziemi olkuskiej i chrzanowskiej

Obok budynku nr 30 przy ul. Pogorskiej w Chrzanowie stoi krzyż. - Moi prapradziadkowie, wówczas młodzi małżonkowie, bo wzięli ślub ok. 1916 r., obiecali sobie i Bogu, że po szczęśliwym powrocie prapradziadka z frontu ofiarują krzyż. Miał on stanąć przy ich domu - wspomina Kamil Bogusz, chrzanowski historyk. Franciszek Kowalski, bo tak nazywał się prapradziadek, wrócił. Niestety, sytuacja powojenna sprawiła, że młode małżeństwo musiało zamieszkać w domu rodzinnym praprababci Anny Kowalskiej w Michałowcach k. Miechowa. Anna była akuszerką, a Franciszek murarzem (po II wojnie światowej przez pewien czas był też wiceburmistrzem Chrzanowa). Pochodził z Kościelca (teraz osiedle Chrzanowa).

Około roku 1928 kupili działkę przy ul. Pogorskiej i rozpoczęli budowę własnego, wymarzonego domu. Gdy został skończony, zgodnie z obietnicą sprzed kilkunastu lat w ogrodzie stanął drewniany krzyż. - Po zakończeniu drugiej wojny światowej został zastąpiony własnoręcznie murowanym przez prapradziadka. W czasie budowy drogi do Stelli część ogrodu została zabrana. Moja prababcia Marianna kazała przenieść krzyż bliżej domu, gdzie stoi do dziś - mówi z dumą Bogusz.

Jak podaje kronika parafialna parafii św. Mikołaja w Chrzanowie (miasto było w zaborze austriackim), w 1917 r. wojsko austriackie zabrało trzy dzwony z kościoła na przetopienie ich. Nowe dzwony zaczęto organizować dopiero po wojnie w 1921 r. Proboszcz ks. Jan Wolny we wrześniu 1917 r. został mianowany kapelanem wojskowym. W kronice parafialnej zanotował, że brał udział w dwóch krwawych bitwach: pod Sette Communi i pod Monte Grappa. - Niestety, nie zachowały się żadne dokumenty mogące powiedzieć coś więcej na temat jego służby - przyznaje Kamil Bogusz. W połowie 1918 r. ksiądz został ranny w podniebienie, a w listopadzie zwolniono go z obowiązków kapelana wojskowego. Wada wymowy została mu już do końca życia.

Tymczasem w Olkuszu (był w zaborze rosyjskim) w momencie wypowiedzenia wojny, czyli 28 lipca 1914 r., urzędy i wojska rosyjskie ewakuowały się na wschód, niszcząc ważniejsze cele strategiczne, jak węzeł kolejowy, elektrownię i wodociąg. 6 sierpnia 1914 na teren powiatu olkuskiego wkroczył korpus armii austro-węgierskiej, który zajął teren praktycznie bez walki. A jeszcze zanim do Olkusza weszły wojska, grupa olkuskich działaczy społecznych powołała Komitet Bezpieczeństwa Publicznego, który miał opanować sytuację w mieście. Natomiast w sierpniu 1914 w Olkuszu rozpoczął działalność punkt werbunkowy Legionów Polskich, którym kierował dr Stefan Buchowiecki, zasłużony olkuski lekarz i społecznik. - Szacuje się, że od sierpnia 1914 r. do końca 1915 r. z obszaru całego powiatu olkuskiego do legionów wstąpiło przeszło dwustu ochotników - mówi historyk i regionalista z Olkusza Jacek Sypień.

"Krzywopłockie legionowe Termopile" - tak Józef Piłsudski nazwał miejsce bitwy pod Krzywopłotami. To z jego inicjatywy w 1916 r., w drugą rocznicę bitwy, na cmentarzu w Bydlinie stanął pomnik: kamienny krzyż zdobiony legionowymi symbolami. Bitwa została stoczona nieopodal wsi Krzywopłoty, na bagnach między Bydlinem a Załężem w dniach 17-18 listopada 1914 r., pomiędzy oddziałami Austro-Węgier i Rosjan. W walkach brał udział 4. i 6. batalion 1. pułku Legionów Polskich (około 1400 żołnierzy). Była to jedna z dwóch najkrwawszych bitew, jakie legiony stoczyły w 1914 r. Zginęło 46 legionistów, a 131 było rannych i trafiło do niewoli.

O ile w czasie wojny nastroje społeczne i życie mieszkańców nie były najgorsze (powstawały polskie instytucje, organizacje i szkoły, obchodzono święta narodowe), to pod koniec wojny nasiliła się niechęć wobec Austriaków. "14 lutego 1918 roku Rada Miejska w Olkuszu podjęła uchwałę o zerwaniu stosunków z władzami austriackimi, a 18 lutego na olkuskim rynku odbyła się demonstracja. Tego dnia na znak protestu zostały zamknięte wszystkie sklepy, szkoły, biura, zakłady rzemieślnicze i przemysłowe. Na terenie powiatu doszło też do starć z żandarmerią austriacką" - pisze Jacek Sypień w okolicznościowej ulotce poświęconej jubileuszowi wybuchu wojny.
Potem, jak relacjonuje historyk, było już tylko gorzej dla Austriaków. 1 listopada 1918 r. olkuska młodzież zajęła gmach austriackiej komendy powiatowej i zdobyła broń. W nocy zajmowano kolejne obiekty i wystawiano własne warty.

Następnego dnia, 2 listopada austriacki komendant przekazał władzę w ręce ppłk. Jakuba Niewiadomskiego, a ten jako Polak, złożył przysięgę przed burmistrzem Olkusza Karolem Radłowskim. "Wieczorem przybył do Olkusza z Klucz pluton polskich ułanów, którzy na rynku złożyli przysięgę na Polskę. Zapanowała powszechna euforia. Wznoszono okrzyki "Niech żyje Polska". Ziemia olkuska, po 123 latach zaborów była wolna.

Po wojnie
Pamiątkami po I wojnie światowej są cmentarze wojenne. Leżą na nich polegli w walkach i zmarli w wyniku epidemii.
* Na ziemi olkuskiej znajdują się w Olkuszu, Bydlinie, Wolbromiu, Kalisiu, Jangrocie-Cieplicach i Zadrożu. Na tym ostatnim jest pochowanych przeszło 1800 żołnierzy, którzy polegli podczas walk jesienią 1914 roku. W Chrzanowie założono także dwa cmentarze, gdzie pochowano 222 żołnierzy, którzy zmarli w chrzanowskim szpitalu wojskowym, większość na cholerę. 11 listopada ruszy portal, gdzie pojawią się informacje o cmentarzach z I wojny w Chrzanowie oraz listy poległych.
* We wrześniu w Centrum Kultury w Olkuszu zostanie otwarta wystawa dotycząca I wojny i legionów. Będą też wykłady i inne atrakcje. W październiku ma się z kolei odbyć konferencja popularnonaukowa na ten temat. Olkuski urząd przygotowuje też ulotkę o legionach i I wojnie.